Գետնախո՞րշ, թե՞ «քյարիզ». ի՞նչ է Գյումրիի նախկին բանտի տարածքում հայտնաբերված կառույցը

Սանմաքրման աշխատանքների ժամանակ Գյումրիի նախկին բանտի տարածքում քաղաքապետարանի աշխատակիցները հայտնաբերել են ստորգետնյա անցուղի: Այն սովորական գետնախո՞րշ է, թե՞ հին քաղաքի 1800-ականների ստորգետնյա շինություն՝ «քյարիզ»։ Կառույցը մասնագետների ուսումնասիրությանն է սպասում:

Բայց տարածքը միայն սրանով չէ, որ ուշադրության է արժանանում: Այստեղ է գտնվում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի գերմանացի ռազմագերիների գերեզմանոցը, որն արդեն դարձել է Գյումրի այցելող զբոսաշրջիկներին հետաքրքրող վայր:

Նախկինում, երբ Գյումրիի փողոցներն ունեին համարակալումներ, բանտ տանողը թիվ 13 փողոցն էր: Բանտի կառուցման պատմությունը հետաքրքիր է: Ավելի քան 200 տարի տարածքը ցարական Ռուսաստանի զինվորական կալանավայր է եղել, հետո դարձել է քաղաքային բանտ: 10 տարուց ավելի է, որ այն լուծարվել է, քրեակատարողական հիմնարկը տեղափոխվել է Արթիկ, իսկ տարածքն ու շինությունները հայտնվել են պահպանությունից դուրս: Հետևանքը թալանն է:

Տարածքում անհայտ շինություններ են հայտնաբերվում։ Դրանցից մեկն էլ այս ստորգետնյա կառույցն է։ Երկրաֆիզիկայի և ինժեներային սեյսմաբանության ինստիտուտի գիտաշխատող Ռոլան Գասպարյանին այն արտաքինից գետնախորշ հիշեցրեց, որը ներսից բավական ամուր պատեր ուներ: Թե ինչ նշանակության է եղել կառույցը, ընդամենը ենթադրություններ ուներ, բայց որպես երկրաֆիզիկոս գնահատեց կառուցման որակը: Նա նշեց, որ առաստաղի երեսապատումը բավականին որակով է կատարվել, հատկապես մանր քարով, իսկ Գյումրիում երեսապատումները հիմնականում խոշոր` ոչ սրբատաշ քարերով են արված:

Ամուր պատերով ու կամարով խորշը ոչ միայն մուտք ունի, այլև ելք: Մոտ 30 մետր ձգվող ստորգետնյա կառույցի ոլորաններով անցնելուց հետո հայտնվում ես մյուս ծայրին: Ներքին կառուցապատումը տեսքով նման է քաղաքի հին, հայտնի ստորգետնյա ջրատարների՝ «քյարիզների» կառուցվածքին, բայց մասնագետը չի կարծում, որ այն «քյարիզ» է: Շինության մուտքին կառուցման տարեթիվը նշված է՝ 1942 թվական, խորհրդանիշները թույլ են տալիս ենթադրելու, որ անցուղին այդ թվերին կառուցել են գերմանացի ռազմագերիները, որոնք, հավանաբար, պահվել են բանտում:

Ռազմագերիների գերեզմանատունն էլ հենց այս տարածքում է: Ռոլան Գասպարյանին ավելի շատ հետաքրքրում է տարածքի գիտական նշանակությունը: Դեռևս հին գրականության տվյալներից է հայտնի, որ Սլաբոտկա թաղամասով անցնում են «քյարիզներ»: Բայց բանտի տեղամասում «քյարիզների» վերաբերյալ որևէ տեղեկություն հայտնի չէ:

Գյումրիում դրանց տեղաբաշխվածության վերաբերյալ ուսումնասիրություններ տարվել են 1930-ականներից, բայց մինչ այժմ հին քաղաքի ստորգետնյա ենթակառուցվածքների հստակ ուղղությունները հայտնի չեն։ Սեյսմիկ պաշտպանության երկրատեղեկատվական համակարգերի բաժինը ստորգետնյա ենթակառուցվածքների քարտեզագրում է կատարում։ «Քյարիզների» մասին լիարժեք տեղեկությունների բացակայությունը քարտեզների վրա բաց տեղեր է թողել։

Սեյսմիկ պաշտպանության տարածքային ծառայության Հյուսիսային կենտրոնի երկրատեղեկատվական համակարգերի բաժնի պետ Ալյոշա Հարությունյանի խոսքերով` իրենք միայն «քյարիզների» մի քանի ուղղություն են նշում, մնացած մասով քարտեզը մնում է բաց` հետագայում լրացնելու համար:

Մասնագետների ձեռքի տակ ուսումնասիրված քիչ նյութ կա «քյարիզների» մասին. հայտնի է միայն, որ դրանցից գլխավորները 5-ն են, բայց ճյուղավորումներն են բազմաթիվ: Վերջին ուսումնասիրությունը 2010 թվականին է տարվել ու դարձյալ անավարտ է մնացել: «Քյարիզներում» փլուզումները շատ են, որոնք ինչպես բացվում են, այդպես էլ առանց վերականգնելու փակում են:

Ռոլան Գասպարյանի խոսքերով՝ կա «քյարիզների» խցանման դառը փորձ Հաղթանակի պողոտայում, երբ եկեղեցին կառուցվեց «քյարիզի» վրա, «քյարիզը» չկառուցապատվեց, հիմա թաղամասի տներում ստորգետնյա ջրերը բարձրացել են: Հաղթանակի պողոտայի նորակառույց Սուրբ Նահատակաց կաթոլիկ եկեղեցու պատին առաջացած այս ճաքն էլ, Ռոլան Գասպարյանի համոզմամբ` «քյարիզի» պատճառով է: Իսկ «քյարիզների» ճշգրիտ տեղանքները մնում են չբացահայտված, ինչը շարունակում է խնդիր մնալ նաև քաղաքի ենթակառուցվածքները քարտեզագրողների համար: