Հայկական լավաշ թխելու և տարեհացի մեջ դրված մետաղադրամի ավանդույթը գյուղական համայնքներում դեռ պահպանվում է

Երբ ենք տոնում հին տոմարով Նոր տարին՝ հունվարի 12-ին, թե՞ 13-ին: Այս ամսաթիվը միշտ վիճելի է տոմարագետների և մարդկանց շրջանում: Այնուամենայնիվ, այն նշելու սովորույթը շատ ընտանիքներում չեն մոռանում, ինչպես չեն մոռացվում հնուց եկած ավանդույթները: Հարազատներով կամ հարևաններով թոնրատանը հավաքվելը հայկական ընտանիքներում կարևոր խորհուրդ է ունեցել։

Հենց փայտաշեն երդիկներով գետնափոր տներում են մարդիկ օդա գնացել ու զրույցի բռնվել։ Հիմա թոնիրներին փոխարինել են էլեկտրական սարքերը և հազվադեպ է թոնրատնից լավաշի հոտ գալիս: Արթիկի տարածաշրջանի Մեղրաշեն գյուղի կանայք տարեկան գոնե մեկ անգամ խմոր են հունցում, թոնիրը վառում ու իրենց ձեռքերով տնական լավաշ ու գաթա թխում:

Մեղրաշենի արտերից հնձած ցորենի ալյուրով տիկին Թերեզան երկու ընտանիքի համար լուսադեմին լավաշի խմոր է հունցել: Իսկ առավոտյան  գործի հերթը հասավ ընտանիքի մյուս կանանց, ձեռքի հմուտ շարժումներով հավասար գնդեր են պատրաստում:

Թոնիրը վառելու, այսպես ասենք, պատիվը տրված է տղամարդկանց, բոցով կրակ ունենալու համար անպայման է աթարով վառելը: Իսկ եթե  թոնրատան երդիկից ծուխ է բարձրանում, ուրեմն օջախը շեն է, ամբարներն էլ լիքը:

«Մերս, օր հացը կթխեր ու կպրծներ, կալվեր, կմաքրեր թոնրի բոլորը, քյուրսին կդներ վրեն, ադեալը կփռեինք ու կնստեինք թոնրաշուրթը»,- հիշում է տիկին Հայաստան Գրիգորյանը։

Հիմա այս ավանդույթը հայկական օջախներում վերացել է, շատ գյուղական բնակավայրերում նույնիսկ թոնրով լավաշ չեն թխում, կամ միայն ամանորի սեղանի ու հարսանիքների հացն է, որ թոնրում են անում: Ավանդույթի համաձայն՝  թխված առաջին յոթ լավաշները ուտել չի թույլատրվում, սա ընտանիքի տատից փոխանցված  սովորույթն է, որ պահում են: Բացի դրանից՝ ասում են, որ նաև խմորի ու թոնրի միջոցով  պարզել են, թե հղի հարսներից ով ինչ սեռի երեխա կունենա: 

«Էն ժամանակ էխո, բան չկար, սկեսուրս խմորից կուկլա կսարքեր՝ աղջիկ ու տղա, կխփեր թոնրի շուրթին, եթե աղջիկ կուկլեն կուտ կերթար, կըսեր՝ ուրեմն հարսս տղա կունենա»,- սկեսրոջ սովորույթի մասին է պատմել Թերեզա Գրիգորյանը:

Թոնրի կրակը իջնելուց ու հանդարտվելուց հետո հացվորները թոնրաշուրթին նախ՝ թափթափա, կամ, այսպես ասած, տնական մատնաքաշն են եփում, հետո՝ տաք-տաք հացով ճմուռ են պատրաստում: 

«Էս տարի 80 կգ տնական յուղ եմ սարքել, հլուն -հլուն յուղը կլցնենք թասի մեջ, տաք բոքոնը մանր կտորներով լցնում են յուղի վրա, խառնում ենք և ուտում: Ճմուռը սննդարար կերակուր է, ժամանակին մեր պապերն են կերել ու եզները լծած դաշտերում վար ու ցանք արել »,- պատմում է տիկին Թերեզան:

Միջինքը կամ տարեհացը պատրաստում են տնական յուղով և ընդեղենով: Հնում և հիմա դեռ շատ գյուղերում, սովորույթի համաձայն, այսպես են որոշում, թե եկող տարին ընտանիքի անդամներից ում համար հաջողակ կլինի, իսկ դրա համար տարեհացի մեջ նաև կոճակ կամ  մանրադրամ են դնում: 

«Միջինքի ամենակարևոր բաղադրիչը  մանրադրամն է, քցում ենք խմորի մեջ ու խառնում, որ տեղը չիմանանք, որ կտրելուց ամեն մեկն իր կողմը չքաշի»,- տարեհացի նշանակությունը այսպես է մեկնաբանել Հայաստան Գրիգորյանը:

Միջինքը կամ տարեհացը թոնրում պետք է եփվի հանդարտ կրակի վրա: Ավանդական այս գաթան կտրում են Սուրբ Ծննդյան տոնին կամ Հին Նոր տարվա օրը: Ասում են՝ եթե կտրելուց մանրադրամը դանակի շեղբի տակ է հայտնվում, ուրեմն այդ ընտանիքի համար Նոր տարին հաջողության ու առատության տարի է լինելու: Իսկ առատությունը սկսվում է հենց Նոր տարվա նախաշեմին թխված լավաշով, որից բաժին է հանվում բարեկամներին ու մոտ հարևաններին, որ Նոր տարում «հաց ու բարաքյաթ» կբերի: