Նոր դամբարան` դամբարանադաշտից դուրս. Շիրակի երկրագիտական թանգարանի արշավախմբի բացահայտումն Ազատանի հնավայրում

Շիրակի հնագիտական արշավախումբը Ազատանի բացառիկ հնավայրում, որտեղ և՛ ամրոց, և՛ բնակավայր, և՛ դամբարանադաշտեր են, հերթական մաքրման, ամրացման, վերակոնսերվացման աշխատանքներին զուգահեռ ձեռնամուխ է եղել նոր հայտնաբերված դամբարանի պեղումների։ Ընդհանուր դամբարանադաշտից դուրս գտնվող դամբարանը հնագետների ուշադրությունն է գրավել, սարի լանջին՝ որոշակի թեքության վրա գտնվող հսկա ծածկասալի շնորհիվ։

Ազատանի հնավայրը համալիր հուշարձանախումբ է, որը կազմված է ամրոցից, մեծ բնակավայրից և 3 դամբարանադաշտերից։ Այն բազմաշերտ է և ընդգրկում է մ․թ․ա 3-րդ հազարամյակից մինչև առաջին հազարամյակի կեսերը, նաև աքեմենյան ժամանակաշրջանը: 1995 թվականից հայտնաբերված, մոտ 100 հա-ից ավելի տարածք զբաղեցնող հնավայրում արշավախումբը բազմաթիվ պեղումներ է կատարել վաղ երկաթի դարի մշակույթի, հոգևոր կյանքի, մարդկանց կենցաղի ու զբաղմունքի, այստեղ ապրած հասարակության տնտեսական գործունեության վերաբերյալ հստակ տեղեկություններ պարզելու համար։

«Դամբարանադաշտերը պատկանում են հենց այս բնակավայրին, ու այստեղ տեղի ունեցող փոփոխությունների էվոլյուցիան մենք տեսնում ենք ոչ միայն բնակավայրում, այլ նաև դամբարանադաշտում, և մենք հնարավորություն ունենք բնակավայրի տարբեր շերտերի նյութերը համեմատել դամբարանադաշտի նյութերի հետ»,- ասում է հնագիտական արշավախմբի ղեկավար Համազասպ Խաչատրյանը։

Պեղավայրում մոտ 30 տարի շարունակվող հնագիտական ուսումնասիրությունների արդյունքում, սակայն, ըստ հնագետների, Ազատանի հնավայրն ամբողջությամբ դեռ բացահայտված չէ, 3 դամբարանադաշտերում դեռ ուսումնասիրության արժանի բազմաթիվ նյութեր կան։ Բայց այս անգամ հնագետների ուշադրությունն է գրավել դամբարանադաշտերից դուրս գտնվող հսկա այս ծածկասալը, որը թեքության վրա է՝ սարի լանջին ու տարածքում իր տեսակի մեջ տարբերվող։

«Մենք այս դամբարանը ընտրեցինք, որովհետև ընդհանուր դամբարանադաշտից դուրս էր, գտնվում էր մոտավորապես եզրին ու նրա կողքին այլ դամբարաններ չկային։ Դամբարանը ծածկված էր մի հսկա ժայռաբեկորով՝ մոտ 8 տոննա քաշով, և սա բազմաթիվ հարցեր հարուցեց՝ արդյոք էդ ծածկասալը տեղափոխվե՞լ է, թե՞ իրենք պարզապես գոյություն ունեցող սալը օգտագործել են որպես տանիք»,- նշում է Համազասպ Խաչատրյանը։

Հնագետները կարծում են, որ իրենց հանդերձյալ կյանքի բնակարանը կառուցելիս ոչ թե մոտ 8 տոննա քաշով սալն են տեղաշարժել ու բերել դամբարանի վրա դրել, այլ հսկա ժայռաբեկորի տակ են թաղում կատարել, ինչն այս տարածքում դամբարանաշինությանը բնորոշ բացառիկ, կատակոմբային, այսինքն՝ քարանձավային թաղման ձև է եղել։

«Որպես թաղման կարգի բնորոշ հատկանիշ, այն աշխարհի համար տուն են կառուցել, դա ունեցել է տանիք, և դա եղել է ծածկասալը։ Այս դամբարանադաշտի առանձնահատկությունն այն է,  որ այս սալաքարերը ճարել դժվար է եղել, և լանջի թեքության վրա բազմաթիվ քարեր են եղել։ Դամբարանը  պատրաստելիս ուղղակի մտել են մեծ սալի տակ ու շինել են իրենց հանդերձյալ կյանքի բնակարանը»,- մանրամասնում է Հնագիտության ազգագրության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Լևոն Պետրոսյանը։

Արշավախումբը տեխնիկայի օգնությամբ և դժվարությամբ տեղափոխել է հսկա սալաքարը: Դամբարանից հայտնաբերվածը մարդու կմախք է, մեծ կավե անոթ, երկաթե դաշույն։ Կմախքի դիրքն ու ուղեկցող իրերը բնորոշում են ուշ երկաթի դարաշրջանի մարդկանց հավատալիքներն ու կրոնական ծեսերը։

«Կմախքը աջ կողմի վրա է պառկած, այն տարածված կարծիքի համաձայն, թե ինչ դիրքով որ մարդը եղել է ներարգանդային կյանքում, մյուս կյանքում նորից ծնվելու է նույն դիրքով, դրա համար այդպես է թաղվել։ Իսկ ուղեկցող իրերը դնում էին հետը, այն բանի համար, որ ինչ որ օգտագործել է այս կյանքում, այն կյանքում ևս օգտագործի»,- նշում է Շիրակի երկրագիտական թանգարանի գիտաշխատող Լևոն Աղիկյանը։

Հնագիտական արշավախումբը նույն դամբարանում երկրորդ կմախքն է հայտնաբերել, իրեն ուղեկցող այլ իրերով։ Նոր գտածոները դեռևս թույլ չեն տալիս հստակ ասելու՝ այս թաղումները միաժամանակյա են եղել, թե՞ կրկնաթաղումն արվել է տարբեր ժամանակներում։ Դրանք հնագետների առաջիկա ուսումնասիրությունների նյութեր են դառնալու։

Հնագիտական արշավախմբի բոլոր նյութերը մնում են Շիրակում, տեղափոխվում են երկրագիտական թանգարան ու դառնում տեղի գիտաշխատողների երկարատև ուսումնասիրությունների ու գիտական աշխատությունների հրապարակման հիմք։ Ազատանի հնավայրը հետաքրքրել է նաև գերմանացի հնագետներին, որոնք շիրակցի գործընկերների հետ համագործակցում են 2011 թվականից և մասնակցում են բոլոր հնագիտական աշխատանքներին։

Գերմա­նիայում հրատարակության է նախապատրաստվում  հնավայրի մասին գիտական աշխատություն: Ազատանի հնագիտական հուշարձանախմբում դեռ բացահայտելու այնքան հարուստ նյութ կա, որ եկող սերունդները ևս առիթ կունենան այն ուսումնասիրելու։