Ինչպե՞ս Արցախը հռչակեց անկախություն.1991, սեպտեմբերի 2

1991 թ. սեպտեմբերի 2-ին Արցախի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում պատգամավորների մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհրդի համատեղ նստաշրջանում ընդունվեց անկախության  հռչակագիրը, որը հայտարարում էր ԽՍՀՄ-ից առանձնացման, Արցախի Հանրապետության հռչակման և նրա պետական իշխանության ու կառավարման ժամանակավոր մարմինների ձևավորման մասին:

Ահա թե  ինչ իրադարձություններ նախորդեցին այդ պատմական օրվան:

1987 թվականի վերջերից սկիզբ է առնում արցախահայության ազատագրական պայքարը։ 1988 թ. փետրվարի 20-ին ԼՂԻՄ-ի ժողովրդական պատգամավորների մարզային խորհրդի արտահերթ նստաշրջանը որոշում է միջնորդությամբ դիմել Ադրբեջանի և Հայաստանի Գերագույն խորհուրդներին՝ ինքնավար մարզը Ադրբեջանի կազմից հանելու և Հայաստանին վերամիավորելու հարցով:

1988 թ. փետրվարին Ստեփանակերտում ստեղծվում են «Կռունկ», իսկ Երևանում՝ «Ղարաբաղ» կոմիտեները՝ դրանք համակարգում են   Ղարաբաղյան շարժումը Հայաստանում և Արցախում:  Այս պահանջին ի պատասխան՝ Ադրբեջանը սկսում է բռնությունների ու հալածանքների նոր ալիք: 1988 թ. նոյեմբերի վերջին Կիրովաբադից՝ այժմյան Գանձակից, Բաքվից, Շամքորից, Խանլարից, Դաշքեսանից և հայաշատ մյուս շրջաններից սկսվում է հայ բնակչության զանգավածային արտաքսումը: Ավելորդ չէ հիշեցնել, որ բռնագաղթն ուղեկցվում էր ջարդերով և սպանություններով:

1989 թ. հունվարի 20-ին Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզում ստեղծվեց անմիջականորեն Մոսկվային ենթարկվող Հատուկ կառավարման կոմիտե՝ Արկադի Վոլսկու ղեկավարությամբ, կոմիտեն կարճ կյանք ունեցավ՝ Ադրբեջանի սադրանքների հետևանքով:

1989 թ. օգոստոսի 16-ին Արցախում ստեղծվեց բարձրագույն կառավարման մարմին՝ Ազգային խորհուրդ:  Նույն տարում՝ նոյեմբերի 28-ին, ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը որոշեց Լեռնային Ղարաբաղը նորից բռնակցել Ադրբեջանին։ Այդ որոշման իրագործողը  կազմկոմիտեն էր ՝ հայերին հատուկ չհամակրող նախագահ Վիկտոր Պոլյանիչկոյի գլխավորությամբ։ 1989 թ. դեկտեմբերի 1-ին Հայաստանի Գերագույն խորհուրդը և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհուրդը համատեղ որոշում ընդունեցին Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին  վերամիավորելու մասին:

1990 թ. հունվարի 13-ին Բաքվում նորից սկսվեց հայ բնակչության կոտորածը, ԼՂ տարածքում վերաբնակեցվում էին ադրբեջանցիների խմբեր: Ստեղծվեցին հայ աշխարհազորայինների առաջին ջոկատները, որոնք Շահումյանում, Գետաշենում և Լեռնային Ղարաբաղի մյուս շրջաններում սկսեցին ինքնապաշտպանական պայքարը: Արցախյան դեպքերը զարգանում էին Խորհրդային Միության անկասելի փլուզման ֆոնին:

Խորհրդային Միության վերջին նախագահը՝ Միխայիլ Գորբաչովը, 1991-ի մարտին հանրաքվե անցկացրեց՝ փորձելով պահպանել փլուզվող ԽՍՀՄ-ը: Ադրբեջանը խորհրդային 8 հանրապետությունների հետ մասնակցեց քվեարկությանը և կողմ արտահայտվեց Խորհրդային Միության հետագա գոյությանը: Հայաստանը Վրաստանի, Մոլդովայի ու բալթյան երեք հանրապետությունների հետ չմասնակցեց հանրաքվեին և հայտարարեց, որ ընտրել է անկախության ուղին: Հայտարարեց, որ նույն տարվա աշնանը՝ սեպտեմբերի 21-ին, կանցկացնի անկախության ի՛ր հանրաքվեն:  Գորբաչովը շնոհակալություն հայտնեց Ադրբեջանի նախագահ Այազ Մուփալիբովին: Հետո կատարվեց այն, ինչ հետո պիտի որակվեր որպես պետական ահաբեկչության և էթնիկ զտման դասական օրինակ:

Երբ 1991-ի օգոստոսի 19-21-ին Մոսկվայում ձախողվեց հեղաշրջման փորձը՝ հայտնի Պուտչը, Խորհրդային Միությունը սկսեց փլուզվել ազատ անկման արագացմամբ: Մեկը մյուսի հետևից իրենց անկախությունը հռչակեցին խորհրդային հանրապետությունները: Օգոստոսի 30-ին, անկախ հռչակվեց Ադրբեջանը: 1991 թ. սեպտեմբերի 2-ին Ստեփանակերտում տեղի ունեցավ պատգամավորների մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհրդի համատեղ նստաշրջան: Ընդունվեց «Հռչակագիր Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հռչակման մասին»:

Նույն թվականի դեկտեմբերի 10-ին տեղի ունեցավ հանրաքվե, որը հաստատեց Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունը։ Այդ օրը ԼՂ ինքնավար մարզի բնակչության 80%-ը մասնակցեց հանրաքվեին,  99%-ից ավելին կողմ քվեարկեց անկախությանը: 1991 թ. դեկտեմբերին Լեռնային Ղարաբաղը ձևավորեց Գերագույն խորհուրդ։ Նախագահ ընտրվեց Արթուր Մկրտչյանը: Ստեղծվեց նաև Արցախի Հանրապետության նախարարների խորհուրդ, որի վարչապետ նշանակվեց Օլեգ Եսայանը: Շուտով անկախ հանրապետությունն ունեցավ իր պետական դրոշը, զինանշանն ու օրհներգը։ Ձևավորվեց Լեռնային Ղարաբաղի բանակը, որը հաղթանակով ավարտեց ազատագրական պայքարը։